О.Дашбалбар : Оюун санааны яруу найраг íîìîîñ

Омог бардам, зориг төгөлдөр найрагчийн маань хамгийн сүүлд өөрөө эмхэтгэн бэлдэж, дэрэн доороо үлдээсэн энэхүү номын зарим шүлгүүдийг таалан болгооно уу. Тэрээр хэлэхдээ: Олон жижиг тулалдаанд би ялагдах бүр сүүлчийн том тулалдаанд ялах хүчээ авч байгаагаа мэдэрнэм. Энэхүү хорь хүрээгүй байхдаа өөрөө өөртөө хэлсэн үг нь түүний амьдралд тохиолдсон бэрхшээл болгоныг давахад тус болсоон хэмээн бас энэ номондоо бичиж үлдээжээ.

Галав эриний зөнч

Долоон бурхан одод залхуутайяа гялалзах
Долдугаар сарын цатгалан өдрүүдэд би дургүй
Ороо салхи хүнгэнэн урхирч, орсон буур шиг тэнгэр хүрхрэх
Орог буурал өвлийн хоёрдугаар сард би дуртай
Орвонгоороо дүнгэнэх уулс одоохон нисэх нь гэмээр
Орчлон хорвоо доргиж тэнгэр дээрээс нурах нь гэмээр
Одод жингэнэн бууж, хорвоогоор нэг цацагдах нь гэмээр
Одоо л ертөнцөд галав юүлэх нь гэмээр
Хоёрдугаар сард л дуртай!
Түнэр харанхуй шөнийн хүйтэнд захаа босгож
Түнэр харанхуй нь шуурганд дарагдсан их талд
Малгайгаа бүчилсэн найрагч зүг чигээ алдаж
Манан, салхи, шуурга, шөнө уулстай нөхөрлөнө
Хөлдүү салхинд хормой нь дэрвэж дотор нь халууцах
Хөөрхий найрагч их орчлонд тэнүүчлэхээр ирсэн юм
Галав эриний их зөнч, сүйрлийн дууч энэ хүнийг
Галзуу цасан шуурга улин тосож авсан юм
Дүнгэнэх тэнгэр, аварга их уулс царцах хүйтэнд
Дүнчүүр чоно улин хэмхэлцэх лугаа их шуурганд
Хүн төрөлхтний шөнийн харанхуй энэ их шуурганд
Хүйтэн орон зайг бүлээцүүлэн ганц найрагч алхана

1992.02.09
Энэ өдөр бол Яруу найрагчийн маань Нарт хорвоод мэндэлсэн өдөр!

Би огт гунихгүй

Зорилгогүй тоглоомонд өртөж, золгүй амьдралаа мартаж
Зол жаргалыг үзэн ядавч зоргоороо амьдрах би дуртай
Ертөнц даяараа намайг мартсан ч би огт гунихгүй
Ертөнц даяараа намайг магтсан ч би огт мишээхгүй
Энэ ертөнцөд ердийн энгийн адуу шиг, шувуу шиг амьдарч
Эргэж ирэхээр нисэн одож, буцан ирэхдээ хүн шиг л амьдарна
Амьдралын зорилго инээдийг минь хүргэнэ, юу юм бэ…
Амьд яваа минь бурханы тоглоом, үйлийн сүлжээс!
Далдуу модтой, номтой, хүүхэнтэй, дарстай тоглож
Дашбалбартайгаа ч тоглож явсаар би дөч гарлаа
Намайг Дашбалбар гэж нэрлэсэн юм, энэ миний өмсгөл
Надаас нэр-хувцсыг минь хуу татвал би хэн юм бэ?
1998.11.22

Элегия

Намар болгон модод шарлаж, навчис унана
Надад дэндүү танил уй гуниг сэргэнэ
Харах тусам тэнгэр улам дотно ээнэгшиж
Хан бүргэд тэртээ дээр дуртгал мэт эргэлдэнэ
Биеэр минь шаргалхан гуниг нэвт харваж
Би навчис адил уйтгарлан, хорвоод цөхөрнөм
Сэм сэмхэн уулс бударч, сэрүүн намар хүдэнтэнэ
Сэтгэлийн минь гүн рүү намар өөрөө шургажээ
Бүхий л хорвоо эрвээхэй шиг эмзэг санагдана
Бүр тэгэхдээ намрын бээрэгхэн эрвээхэй шиг хөөрхийлөлтэй
Би харь газарт цөлөгдсөн мэт энэ дэлхий дээр хаягдаж
Биеийг минь бус сэтгэлийг минь ирж авах эзнээ хүлээнэм
1993-1998 он

Агсам тавимаар хорвоо

Сэтгэлийн минь цог унтраагүй сэрүүн ахуй үедээ
Сэргэлэн болжмор шиг эмсэж, дур зоргоороо явлаа
Тэмцэлдэж явсан хүмүүсийн тэн хагас нь алга даа
Тэрсэлдэж үлдсэний гавьяа, ертөнцөд шунахаас хагацлаа
Уйтгар гунигтай хорвоод уруудаж доройтож явсан ч
Угийн хатуу тавилан минь өгсөж өөдөлж үзлээ
Дэлхийн бөмбөрцгийг өшиглөж агсам тавимаар санагдана
Дээр нь байгаа амьтдын нэг нь би өөрөө юм шүү дээ
1998.11.15

Цорын ганц давтагдашгүй өдөр
Цонхны цаана цэнхэрлэн өнгөрлөө
Өдрийг нэвт шөнийг харах
Өөрийн тэнхээг надад үлдээлээ
Байгалийн хишиг цагаан үүлэн
Багын андын захидал адил
Хэсэгхэн шиврэх зөөлөн бороо
Хэзээ ч сонсоогүй хайрын шивнээ
Үлэмж амгалан тэнгэрлэг өдөр
Үүрд одов уу, навчинд нуугдав уу?
Үлдээсэн дурсгал нь энэхэн шүлэг үү?
Үнэн хайр, гэрлийн урсгал уу?
Амьсгаа хурааж моддыг ажлаа
Амьтай юм шиг навчис нь сэрчигнэв
Орчлонд айлчлаад буцсан өдөрОн жилүүдийн дусалхан нулимс!
Дээврийн цаана шөнийн тэнгэр
Дэлхийгээс тусдаа өөрийгөө хадгална
Оддын увидас надад хүртээлгүй ч
Орон дээрээ би нууцыг нь төсөөлнө
1997.09-р сар

Амьддаа бие биеэ хайрла... LOVE ONE ANOTHER, MY PEOPLE O Dashbalbar

STANDING ON A WINDY HILL ONE AUTUMN EVENING

by O.Dashbalbar

In ultimate slowness, these berrybrown hills have floated through time.
Faded grasses are sheltering this autumn evening from the bitter wind….
Like my brothers, these hills are used to the world to which they are come,
Like berrybrown birds, they feel the sanctuary of many, many mountains….

The bluegrey smoke of the gers spreads out over the hills.
The bluegrey stars shine in the hollows through the night.
Like grains of sand, the pale earth pours through my fingers.
And time will make my mind pure, like golden sand.

I lie amid the autumn grass and talk with the hills.
Under the silent skies, the nature of the eternally unspoken draws close.
I nod at what is said of bittersweet, of grasping what is too great, and
I feel the nature of the tiniest knolls through the hills upon the wild steppe.

We come to recognise one another, we start through vision to talk, and
Like two lovers, I and the hills become as one….
The hills are feeling the bitter cold this autumn evening, they seek shelter.
I love my mother Nature, who has made these moving hills for me.

The wisdom which completes the incomplete takes form among the hills,
And tears fall into my palm like drops of rain.
This autumn evening, the camels bellow and the withered grass is sad,
And in the sanctuary of the hills I seek refuge from the piercing wind.

My mind feels sad for me upon this living earth.
I hear an orphaned camel calf, bellowing through the years.
This autumn evening, I sit upon the hill like my grandfather, my legs crossed,
And I tell the rosary of my life through the melody of my thoughts.

translated by Simon Wickham-Smith

FOR YOU

I was leading you,
one snowy midnight.
The world was flickering like stories,
and we were walking among the stars,
with snow falling on our faces.

We were heading into the future,
our children falling from the distant stars,
like snowflakes, like stories. And,
in the morning, we were joined eternally.
You, a little girl, had become
mother to my children.

I waited for you on the path through the world.
On many moonlit, moonless nights, there were sounds far off.
My love for you was unconstrained
not as my lover, casually, but as my wife.
Peaceful, you were, and gentle,
and I loved you naturally.

You gave me children
on the springtime grass.
Within your hot tears, I
became a man.

I feel you in my body, I know you in my mind.
When I see you, I know you, and when I touch you, I know you.
Twenty years ago, we two greeted the snowfall winter,
and our paths remained two.
I followed the way which showed me Heaven.
My love, you were a girl of this world.
Among the snowfall stars,
you and I are moving onwards, over the river of time,
over the bridge which shows Heaven….
Out of the depth between the silent stars,
snow is falling on our faces.
You and I are moving onwards….

translated by Simon Wickhan-Smith

DASHBALBAR OCHIRBAT AND THE ART OF BEING PROUD

DASHBALBAR OCHIRBAT AND THE ART OF BEING PROUD

by Batkhuyag Pürevkhüü

Thinking about it now, it seems like many years ago. I was a child in tenth grade, there were many poems written on the back of my algebra book. But if I had met the man who had written the book of poems called A Shining Love, I would ask him just ione thing. Slowly, I practised in front of a mirror, planning how I would stand, how I would speak. But I met him suddenly, in a corridor, one autumn evening when the leaves were falling. With barely a word of greeting, I asked my question:
“How should a poet carry himself?”
“Poets are good-for-nothings. But of course they’re about.”
I didn’t really understand, but it didn’t show.
We walked along together and I can remember what he told me as though it had happened yesterday.
“An Indian ascetic said that, when we’ve finished cutting down all the trees and catching all the fish, we’ll understand that we cannot eat gold. In just this way, when one agèd eagle is left in the mountains and one dark wolf is left on the steppe, then people will understand the wisdom of being proud. These creatures were born from a divine lineage and it seems that they have more pride than we humans do. So that we might be proud, we can learn one small thing from the eagle and the wolf, which is to speak the truth. In our behavior, we should appear to be just like the eagle, just like the wolf rushing over the steppe.” The next day, I decided to let my hair grow.
For a whole year I kept the scissors away from my hair. My hair grew long and fluttered in the wind and I imagined myself somehow to be an eagle of incomparable pride and boundless beauty. For a whole year I didn’t meet with the poet, the student of the wolf and the eagle. But I met him suddenly, in a corridor, one autumn evening when the leaves were falling. The place seemed charged, he looked at me strangely. His glance cut through me like a knife, it was the love of a father for his eldest son. I had not encountered such a glance before. I left him and went home and, on the way, I felt profoundly disappointed in myself. The next day, I cut my hair. I felt sure I couldn’t be the proud student of the wolf and the eagle, for this is what he had said to me:
“All things in the world are art. Not one thing on the earth is not art. If you do not sense this art, it is pointless to write poetry. Moreover, poetry is attitude. The person who expresses attitude in a poem is a real poet – so there are very few poets in Mongolia.” And he sighed.
After this, the time passed in a daze. While people seemed to passing by me like flashing arrows or like lightning, the import of what he had said to me flowed in circles. I would have liked things to have gone just a little slower. There was no point in worrying, though. If only he had made me aware that autumn evening of the inevitability of aging and, more so, of death. I never realised that, as the time passed, it would be difficult to write about those things. The leaves withered and crumbled in my palm and slowly they poured out onto the table like the sands of time. We came together and talked about the Buddha, or else shelled cedar nuts into a table draw. During every day of four years of study, I gave myself completely, I stepped out and with shining eyes read the poems of Blok, Pasternak, Whitman, Ravjaa, Kipling, Baratshvili, Nyamsüren and Burns. I carried a big leather bag and while I couldn’t protect my body from death, I imagined that death might be afraid of my bag. Whatever I did, I needed this, so as to contain every sentence.
“The weakest person bends the knee before Death. The person who has no fear of Death is the one who knows Death best. By thinking again and again about death, we know our life has meaning.” He spoke about all of this in one of his poems:

A flash of great, inextinguishable beauty darts through the mind.
Here and there it whispers the annihilation of death.

I really think that he wanted to “annihilate death”. His pride was disgusted by deceit and lies. For him, it was appropriate to speak hard words generously, to make friends with unsympathetic people and to keep away from ingratiating people.

A bend in a river doesn’t need to be moved.
The Buddha watches over everything.

In this poem he is saying that there is no point associating with people who are flattering, vicious or who are prone to backbiting. Generosity and kind-heartedness are too rare.
While many words are used to ignore people and to do them harm, it is probably true that proper and true words do not occur to the mind. One autumn night, I followed him to a party at someone’s appartment. I was showing off, playing the guitar, and he sat there, smiling a little, and sang the following verse:

Upon the brown steppe of stories,
I grow up, wrapped in the mantle of cloud.
On the steppe, blue with smoke from the ger,
I grow up, close to the shining sun.

I really admired how he could retain his pride while singing. But slowly I became blind to his weeping. And I suppose he was weeping because of his pride. The reason was that he had seen a picture, taken around Golden Hill, and his eyes were glistening with tears. We took examinations in winter and spring, our pride was also tested. In his examination, the people who got a recommendation were those who had quite a bit of this pride.
“Read a lot. But don’t read – there’s no point.” And while he was giving us advice to choose well in what we read, he would be asking us things like, How long ago did Yasunari Kawabata die?
He taught us,

Everyone passes from the cradle to the coffin.
Make friends with each other, not with yourself.

He talked of how he imagined the pleasure of having a powerful enemy and the pleasure of taking revenge upon that enemy. Was it true that only a few people understood the explosive force of his “proud” world and the “pride of the world”?
Nowadays, there are no poets who have never left their homeland. But there are few students who have studied books. We accept them all, we watch sadly from one side as some get blown about in the air, and, though we may become quite close with some of them, they hit us smack in the face. His “pride” responded directly to this question when he wrote,

Why do people today place such value
Upon rash and petty behavior?
I compare sober people, poets of stillness,
With a shining Buddha image, placed in a box.

“It is hardly necessary to hope that sober poets with still minds will produce fine poems. Watching how miserable our people are, their impertinent words, how they refer to a great river as gentle, how they refer to scholars as calm, these so-called sober poets write many sober and undemanding poems, and teachers make little contribution. In the USA,” he would shout, “they don’t want democracy. Just be happy you weren’t born in Africa!” And then, “We no longer have days when we smile when we wake up, we try to do useless things and we have cast away our memory.”
I remember the difficult days in the city, later on, before I went to university. Hungry and thirsty, I went to his place. I hinted at what’s on my mind. He didn’t ask me in, the lovely smell of tea and bansh hit my nose. He pointed a large cup at the stuffed bansh and the tea and then, in scornful amusement, at my stomach. His wife gave me a full cup of tea and three bansh. In my annoyance, the tears came pouring out and I couldn’t drink the tea. So, having accomplished nothing in the city, I went home, the country mouse longing for “pride”.
At that time, he wrote out his “pride” in a poem,

The tractor ploughs
the virgin soil to pieces.
The bulldozer destroys
a building of rotting mud,
as though rubbing dirt from a pot .

On the way from home to work, we bumped into some acquaintances in an alleyway. We all shook hands and asked after each other’s health. Most of them were women. They said they wanted to meet celebrities. He looked up on purpose. He really showed no sign of aging. He read with interest what he tabloids wrote about him. He tended to treat them sneeringly.

The more they exaggerate, the more their true colors show.
The seven Buddhas shine like the stars.

“My passionate spirit is tough on everyone. Starting from today, I shall have a pleasant spirit.” His body had recently been a little weak, there had been many, many meetings, the result of his many connections. I met him one last time, it was in a corridor, one autumn evening when the leaves were falling, he was wearing a button with the national flag on his deel. Looking at him from behind, he again seemed proud, like an eagle or a dark steppenwolf. When he reached the end of his path, we gave him a rapturous farewell. Evening came, and I wrote him a poem about beginning and ending, in the form of questions.


Questions to Dashbalbar

Your first thought?
What does it mean to be boastful?
Your middle thought?
Who exactly is the person I was searching for?
The very center of your middle thought?
How can I write about that?
The thought at the end of your middle thought?
How can I speak the unspoken truth?
Your final thought?
I’m looking tired.
Your thought after your final thought?
Am I living as an invincible person?
Finally?
Did I live “proudly”, like a poet?
Your last thought?
How do I hold onto my power?

He was a “proud” man up until he died.
May I come back to meet him in my own proud and happy autumn.

translated by Simon Wickham-Smith

ОМОГ БАРДАМ БАЙХЫН УРЛАГ БУЮУ ОЧИРБАТЫН ДАШБАЛБАР

Яруу найрагч П.Батхуяг

ОМОГ БАРДАМ БАЙХЫН УРЛАГ БУЮУ ОЧИРБАТЫН ДАШБАЛБАР

Одоо санахад олон жилийн ємнє шиг бодогдоно. Алгебрийн дэвтрийн ард бичсэн хэдэн шvлэгтэй аравдугаар ангийн хvvхэд байлаа. Харин «Гэрэлт хайр» гэдэг шvлгийн номыг бичсэн хvнтэй уулзвал ганц л зvйлийг асууна гэж боддог сон. Ямар янзтай зогсож байгаад, ямар дуу хоолойгоор асуухаа тєлєвлєж толины ємнє нэлээдгvй сургуулилсан удаатай. Гэтэл намар оройхон модод навчсаараа уйлсан єдєр гудамжинд гэнэт тулгарчихлаа. Мэнд усгvй шахам єнєєх асуултаа асуув.

-Яавал яруу найрагч болох вэ?-Яруу найрагч болдоггvй юм.
Харин тєрдєг байхгvй юу даа, дvv минь. Сайн ойлгосонгvй, гэвч огт ойлгоогvй дvр vзvvлсэнгvй. Зэрэгцээд алхаж явахдаа надад юун тухай ярьсныг нь єчигдєрхєн болсон юм шиг л тод санаж байна.

-Хамаг модоо огтлоод, хамаг загасыг барьж дуусах цагт алтыг идэж болдоггvйг хvмvvс ойлгох болно гэж индианы нэг омгийн ахлагч хэлсийм гэнэ билээ. Яг тvvнтэй адил ууланд ганц євгєн бvргэд, талд ганц хєх чоно vлдэх цагт хvмvvс омог бардам байхын ухааныг ойлгож магадгvй. Язгуураасаа тэнгэрлиг тєрсєн тэр амьтад хvмvvс биднээс илvv омог бардам амьдардаг санагдана. Тэгэхээр омог бардам байхын тулд бvргэд, чоно хоёроос ялимгvй суралцахад гэмгvй гэж хэлээд тэр яваад єгч билээ. Явахдаа яг л бvргэд шиг, эсвэл талд давхих чоно шиг харагдсан сан. Маргаашнаас нь би vсээ ургуулахаар шийдлээ. Бvтэн жил vсэндээ хайч хvргэсэнгvй. Яагаад ч юм бэ урт ургасан vс салхинд хийсэх нь надад бvргэдийн далавч шиг санагдаад хэмжээлшгvй сайхан, зvйрлэшгvй омог бардам болсон мэт бодогдоно. Тэгээд бvтэн жил єнєєх бvргэд, чоно хоёрын шавь-яруу найрагчтай уулзсангvй. Гэтэл намар оройхон мєн л модод навчсаараа уйлсан єдєр гэнэт гудамжинд тулгарлаа. Газар доогуур ормоор санагдтал хачин ширтлээ. Харц нь хутгаар зvсэх шиг, эсвэл эцэг нь хvvгээ энхрийлэх шиг байлаа. Тийм харцтай ємнє нь тулгарч байсангvй. Тvvнээс салаад гэр рvvгээ харьж явах замдаа єєрийгєє хязгааргvй ихээр чамлаж билээ. Маргааш нь vсээ засууллаа. Би л лав чоно, бvргэд хоёрын омог бардам шавь байж чадахгvй юм байна гэдгээ мэдсэн юм. Учир нь тэр надад ингэж хэлэв.

-Ертєнцийн юм бvхэнд урлаг буй. Урлаггvй юм гэж энэ хорвоод ганц ч vгvй. Урлагийг нь мэдрэхгvй бол шvлэг бичээд дэмий дээ гэлээ. Тэрбээр цааш нь «Яруу найраг бол зан тєрх, шvлгээс нь зан тєрх нь мэдэгдэж байвал тэр жинхэнэ яруу найрагч, тийм яруу найрагч Монголд цєєхєн дєє» хэмээгээд санаа алдаж билээ. Тvvнээс хойш цаг хугацаа харван єнгєрчээ. «Угтаа цаг хугацаа цаанаас єгєгдсєн явдаг хурдаараа л урсан єнгєрч буй. Харин хvмvvс бидэнд харвасан сум, цахилгаан гvйдэл жирэлзэн єнгєрєх шиг санагдана. Тэгээд л ялимгvй удаан єнгєрєєсэй гэж хvсдэг байлгvй. Дэмий л айцгаана. Нас ахих тусам vхэл санаанд орох нь ихэсдэг бололтой» гэж мєн л нэг жил намар оройхон тэр надад хэлсэн сэн. Тvvний тухай єнгєрсєн цаг дээр бичих ийм хэцvv байх юм гэж санасангvй. Алгандаа хатаж хорчийсон навчис vйрvvлээд тvvнийгээ ширээн дээрээ элсэн цаг шиг аажмаар асгаад бурхны тухай ярьж суух, эсвэл ширээний нvднээс цємсєн самрын яс цуглуулаад шалаар нэг асгачихаад нэг нэгээр нь гишгэлээд А.Блок, Б.Пастернак, У.Уйтмен, Д.Равжаа, Р.Киплинг, Н.Баратишвили, Д.Нямсvрэн, Р.Бёрнсийн шvлгийг нvдээ гялалзуулан уншихыг нь оюутны дєрвєн жил єдєр бvхэн харж, том ширэн цvнхийг нь vvрээд «бие хамгаалагч»-аар явж байхдаа тэр vхлээс бус, харин vхэл тvvнээс айна даа хэмээн санадагсан.

-Хамгийн арчаагvй хvн vхлийн ємнє євдєг сєхєрдєг. Yхлээс айдаггvй хvн, vхлийн тухай хамгийн сайн мэддэг. Yе vе vхлийн тухай бодож бай, амьдрал чинь утгатай болно. Энэ бvхэн тvvний хэлсэн vгс.Yл мєхєх, аугаа гоо сайхны гялбаа сэтгэлд нь харважYхлийг vгvйсгэж болохыг хаа нэгтээгээс шивнэж байна.Энэ бас тvvний бичсэн шvлэг. Yнэхээр «vхлийг vгvйсгэж болмоор санагдана». Худал хуурмаг байхыг омог бардмаар жигшдэгсэн. Хатуу vгийг харамгvй хэлэх, хайрламааргvй хvнийг хайрлах, хайрламаар хvнийг хайрлахгvй байх нь тvvнд даанч зохидог сон. Ёстой л єєрийнх нь шvлэглэснээр:Булан тохойд нуугдах хэрэггvйБурхан бvгдийг харж байгаа гэдэг шиг тэр зусар заальхай, араа шvдэндээ зуумхай, ар нуруунаас нь асамхай хэн ч байсан vерхэж, хvн нь яах вэ дээ, шvлэг нь даанч сайн гэж суудагсан. Ууч, ууч байна гэхэд даанч дэндvv нэгэнсэн.Хvнийг магтах, муулах хоёрт vг олдоод байдаг мєртлєє яг vнэнийг нь бичих гэхээр ер санаанд олигтой оновчтой vг ордоггvй гэдэг vнэн бололтой. Мєн л намар оройхон юм даг. Тvvнийг дагаж би айлын байрны найранд очиж билээ. Банзан гитар чамгvй тоглодгоо гайхуулж, vл мэдэг мишилзэн, єєрєєс нь гарамгvй намуухан зєєлєн хоолойгоор,

Yлгэр домгийн буурал талдаа

Yvлэн нємрєг нємєрч єслєє, би

Гэрийн цэнхэрхэн утаат талдаа

Гэгээн наранд ойрхон єслєє, би гээд дуулан суухад нь, дуулахдаа хvртэл омог бардам байж чаддагийг нь гайхан биширч билээ. Харин уйлахыг нь би нэг ч удаа хараагvй. Бодвол омог бардмаар уйлдаг байсан биз. Яагаад гэвэл Алтан-Овоо хавьд авхуулсан нvдэндээ нулимс цийлэлзvvлсэн нэг зургийг нь хаа ч билээ харсан юм. Хачин омог бардам байсан санагдана. Оюутан биднээс євєл, хаврын улирлаар шалгалт авахдаа ч омог бардам шалгадаг сан. Тvvний шалгалтад «Онц» авсан хvн тэр жилдээ нэлээд «омог бардам» байна.

-Их унш. Гэхдээ дэмий битгий унш. Сайн сонголт хийж унш гэх зэргээр мэргэжлийн зєвлєгєє єгєх мєртєє, Ясунари Кавабата хэдэн онд, яаж vхсэн бэ зэрэг мэдэхээргvй юм асууна.Єлгий, авс хоёрыг хvн бvхэн дамждаг болохоорЄєр юу ч хэрэггvй, бие биенээ хайрла гэж сургах мєртєє хvчтэй дайсантай байхын сайхан, дайснаасаа єшєє авахын сайхныг нvдэнд vзэгдтэл ярина. Yнэндээ тvvний «омог бардам» ертєнцийг, тэр ертєнцийн «омог бардам» тэсрэлт, дэлбэрэлтийг цєєхєн хvн ойлгодог байж дээ. Гэр орноор нь орж гараагvй яруу найрагч ямар ч байсан манай 1990-ээд оныхны дунд байхгvй биз. Харин ном заалгаж, шавь болсон нь энэ vеийнхний дунд цєєхєн дєє. Гэвч бvгдийг нь тэр хvлээн зєвшєєрч, заримыг нь vлээж агаарт хєєргєєд, єєрєє араас нь гуниглан харж, заримыг нь дотроо хайрлавч их огцом «илэн шанааддаг» байлаа. Нэгэнтээ тэрбээрОйворгон зан, ялимгvй гуниг хоёрыг хvмvvсОдоо ямар vнэлэх биш дээГэвч би томоотой улс, хєдєлгєєнгvй найрагчдыгГэгээн бурхны гvнгэрваанд байгаатай адилтгана гэж илэн далангvй мєн л «омог бардам»-аар хэлсэн байдаг.

-Томоотой, хєдєлгєєнгvй яруу найрагчдаас сайн шvлэг горьдоод бараг хэрэггvй. Эрдэмтэй хvн дєлгєєн, их мєрєн намуун гэдэг хамгийн худлаа зvйр vг. Эх орон, ард тvмнийхээ эмгэнэлийг зvгээр хараад суудаг «томоотой» хvмvvсээс онцын шаардлагагvй олон «томоотой» шvлэг тєрдєг зэргээр баахан сургааль айлдана. Америкт ардчилал байхгvй гэж vзнэ. Африкт тєрєєгvйдээ баярла гэж шууд заналхийлнэ. Єглєєний инээмсэглэл єдєр сураггvй алга болж, єєдгvй юмнуудтай vзэж тарна гээд цээж хаялна.-Хойшоо сургуульд явахын ємнє… гээд л хотод єнгєрvvлсэн хэцvv єдрvvдээ дурсана. Єлсч ундаассаар би тэднийд очиж билээ. Нэрийг нь шууд дэргэд нь хэлнэ. Хаалгаар оров уу vгvйтэй банштай цайны хачин сайхан vнэр хамар цоргино. Том шаазангаар нь дvvрэн банш, цай… Их л сонин жуумалзсанаа гэдсийг нь заана. Эхнэр нь харин надад том шаазан дvvрэн цай барихад дотор нь гуравхан банш хєвж байлаа. Гомдсондоо нулимс асгараад цайг нь ууж чадалгvй гарсан хэмээн цайлган атлаа цаанаа л нулимстай ярина. Тэгэхэд хотод бvтэхгvй бол нутагтаа очиж газар хагална гэж «омог бардам»-аар мєрєєдсєн гэдэг. Тэр vедээ л,

Трактор, анжсаар атрын хєрсийг єм татаж
Бульдозер ємхєрсєн муу шавар байшинг газрын хєрснєєс хуу арчих шиг
Шvлэг бичихсэн гэж мєн л «омог бардам»-аар тунхагласан байх даа. Гэрээсээ гараад ажил орох замдаа гудамжинд 100-гаад танилтайгаа тааралдана. Бvгдтэй нь гар барьж, мэнд ус мэднэ. Олонх нь бvсгvйчvvд байна. Одтой залуугийн танилууд гэж хэлнэ. Нvvр єєд нь зориуд харна. Ер єтлєсєн шинжгvй. Єєрийнхєє тухай бичсэн «шар» сонинуудыг анхааралтай уншина. Yл мэдэг доогтойгоор жуумалзана.

Доромжлуулах тусам тэр єнгє орно
Долоон бурхан од шиг гялалзана.
-Улаан сахиус минь бvгдийг даана. Одооноос эхлээд сайн сахиустай бол. Ойрдоо бие жаахан ядруу, олон олон хурал, чуулган, хvлээн авалт… Энгэр дээрээ тэр тєрийн далбааны тэмдэгтэй, эцсийн удаа намар оройхон модод навчсаараа уйлсан єдєр бас л гудамжинд тааралдаж билээ. Араас нь харж зогсоход аанай л бvргэд шиг, талын хєх чоно шиг омог бардам харагдсансан. Тvvнийг сvvлчийн замд нь бид сvр дуулиантай vдэж билээ. Орой нь ирээд би тvvнд зориулж эхний болоод эцсийн шvлгээ бичсэн юм.

О.Дашбалбарт

Эхний бодол
Ямар ч онгироо юм бэ
Дунд vеийн бодол
Яг миний хайж байсан хvн юм
Дунд vеийн «дунд» vеийн бодол
Яаж ингэж бичиж байна аа.
Дундын тєгсгєл vеийн бодол
Яах аргагvй vнэн vг хэллээ дээ
Тєгсгєл vеийн бодол
Ядрангуй царайтай харагдах чинь
Тєгсгєл vеийн дараах бодол
Ялагдашгvй хvнтэй нэг vед амьдарч байна даа
Тєгсгєл
Яруу найрагч шиг «омог бардам» амьдарсан даа
Эцсийн бодол
Ямар их сvр хvч агуулна вэ?
Yхэл нь хvртэл «омог бардам» байлаа.
Баяртай омог бардам «намар» минь, эргээд уулзах болтугай.

Оюун санааны яруу найраг

Ном бүтсэн түүх

Миний аав баян хүн байсан. Аавыг тэнгэрт одсон тэр нэгэн өдөр дэрэн доороос нь цоож цуурагтай нэг гоёмсог хайрцаг олсон юм. Дотор нь юу байгааг мэдэхгүй ч маш үнэ цэнэтэй зүйл гэдгийг гадарлаж түлхүүрийг нь эрж хайсаар олж хайрцгийг онгойлгож үзлээ. Дотроос нь үнэт эрднийн чулуу, алт, мөнгө, сая доллар гарсангүй харин гайхалтай чамин хийц бүхий тэмдэглэлийн дэвтэр гарсан нь “Оюун санааны яруу найраг” хэмээх энэхүү яруу найргийн номын эх бичмэл байлаа.
Аав минь үхэхийн цагт аваад үл одох алт эрдэнэсээр биеэ, эд хогшилоор гэрээ чимж амьдралаа үрсэнгүй. Эрдмээр сэтгэлээ гэгээрүүлж, номоор гэрээ чимж амьдарсаар эрдэнэт хүмүүний биеийг олж төрсний хэргийг гаргаж өөрөө аз жаргалтай, өрөөлд халамж энэрэлтэй амьдарч чадсанд нь би хамгаас бахархаж явдаг юм.
Яруу найраг, шүлэг хэрхэн үүссэн, хэнд юуны учир зориулсан тухай болон шүлгийн агуулгыг тайлбарласан тайлбар бүхий шинэлэг шүлгийн ном бичнэ гэж яръж байхыг нь сонсож байсан ч энэ ном хэдийнээ бэлэн болсон байсныг ийнхүү сүүлд олж мэдсэн билээ. Шүлэг хэрхэн бүтсэн түүхийг ихэнх тохиолдолд яруу найрагчаас өөр мэдэх хүн байдаггүй тул тайлагдашгүй оньсого хэвээр зохиогчийн хамт мөнхөрдөг. Шүлэг бүтсэн түүх, зорилго, зориулалт, агуулгыг тайлбарласанаараа энэ бүтээл анхдагч бөгөөд яруу найргийн нэгэн шинэ урсгалыг нээж байна.
Энэ бүтээл зөвхөн үр хүүхдэдээ үлдээсэн захиас ч биш монголын ард түмэн, хүн төрөлхтөний мэдлэгийн сан, утга зохиол, яруу найрагт оруулсан түүний өвийн нэгээхэн хэсэг юм. Ийм учраас аавынхаа тавин насны ойг тохиолдуулан энэ гайхамшигт бүтээлийг “Дашбалбар” сангаас эрхлэн уншигч таны гар дээр хүргэж байна.
“Оюун санааны яруу найраг” номыг олны хүртээл болгоход гүн туслалцаа үзүүлсэн бүх хүмүүст “Дашбалбар” сан, найрагчийн гэр бүлийнхний өмнөөс талархал илэрхийлье. Ялангуяа, номыг ивээн тэтгэж хэвлүүлсэн УИХ-ын гишүүн Р.Буд, түүний гэр бүлийнхэн, мөн аавын минь өвийг мөнхжүүлэхэд их хувь нэмэр оруулсан Дэлхийн утга зохиолын Академийн доктор, яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёо, миний номын багш хууль зүйн ухааны доктор, профессор, Академич С.Нарангэрэл нартаа гүн талархал илэрхийлье.

Улаан сахиусны овгийн Дашбалбарын Гангабаатар
2007 оны 3 дугаар сарын 6

ДАШБАЛБАРЫН ХАЙРЛАХУЙН ТАРНИ

Нэг.

Зуны сүүл сарын ухаа ягаан үдшийг би тод санаж байна. Манайх Жигжидийн зуслангийн зүүн хаяаг бараадаж Сэлбийн хөвөөнд ойрхон модон тагз барьсан юм. Манай араар фермийн малтай айлууд зусч байв. Сүхбаатар аймгаас ирсэн шүлэгч О.Дашбалбар тэр зун шүлэг бичих ганцхан ажилтай. Орой ажлаасаа ирэхэд өвсөн дээр ширдэг дэвсэж түрүүлгээ хараад шүлэг бичиж хэвтэнэ. Шингэж буй нарны сүүлчийн туяа үнээн зэлэн дээр аргалын цэнхэр утаатай нийлэлдэн, улбар хөхөлбий манан татна. Үхэр тугал, мөөрөлдөн, хүүхдүүдийн цовоо дуу тэнгэрт хадна. О.Дашбалбарын тэр орой бичсэн шүлэг нь

Салхиар ганхах цагаан өвсөнд ч амь нас минь буй
Сайхан эх орон минь… хэмээн эхэлдэг юм.
Энэ мөр түүний бүхий л уран бүтээлийн оршил аялгуу болон эгшиглэсэн гэж би боддог. “Оддын эгшиглэнт аялгуу” нэртэй анхны номоо тэр энэ мөрөөр эхэлж, хожим арван боть номынхоо эхэнд энэ шүлгээ залсан юм.

Шүлгэнд цагаан өвс байна. Тэр цагаан өвс салхиар ганхах аж. Тэгвэл түүнд үндэс ёзоор, амь амьсгал буй агаад цагаан өвсөнд яруу найрагчийн бие сэтгэл нэгдэн оршиж буйг мэдэрнэм. Тэрбээр ногоорон халиурсан их тариалангийн бэлчээрийг бус, ганхах ганц өвсөнд амь нас буйг мэдрэхдээ өвсний амь, хүний амь хоёрын заагийг үгүйсгэж байна.

Сэтгэлээ ариусгаж, махан бодио өвс ногооны чинь ширхэг бүхэнд өгье
Санаагаараа жаргаж, гол усны чинь ариун тунгалагт уусъя.
Яруу найрагчийн өвс ногоо, гол усандаа уусан жаргаж, шүлгэн ертөнц дотор нь мөнх тэнгэр оршиж, монгол нар Гангабаатар хүү шиг нь инээж, шаргалхан уулсынхаа хормойд үүлсээр нь нулимсаа арчиж байна. Шүлгэн ертөнц дотор нь болжмор жиргэж, яруу найргийн тэнгэр Янжинлхам алтан ятгаа дэлдэж, аргалын утаа суунаглан, хонь ямаа үхэр малын чимээ, хүүхэд багачуудын цовоо дуу сонсогдоно. Чухам үгүй дутуугүй монгол ертөнц шүлгийн амь биеийг цогцлоож, монгол зураг дурайн, монгол аялгуу эгшиглэнэ. Ингэж анзаарваас О.Дашбалбарын хойшдын бүхий л уран бүтээлийн удиртгал, бэлгэ тэмдэг, эгэл өвснөөс эхлээд эх орон, дэлхий ертөнцөө хайрлах агуу их хайрын нь охь ундарага энэ шүлгээс бүрэн төгөлдөржиж эхэлсэн гэлтэй.

I AM A GREY WOLF OF THE STEPPE

I extend myself at full length
and exert myself at full vigour
and cross an open plain
with my four fleet feet.

In chase of me swift horses are exhausted all.
But it whets hunters’ appetite in chase of me
A pack of hounds are fatigued in file.
I vie with death at every moment.
I am a grey wolf of the steppe.
A killer in the motor car speedes over a prostrate plain
and threatens me with hungry gun.
He wants to flay my skin.
But intelligent persons pursue me without stop.
Nature produced my personality and character
and made me to survive by my ability.
But humanity detest me wherever I am
And has its fingers on the trigger at me
Nobody pities me.
Every day I risk my life and eke out my livelihood.
I roam over miles and there is no prey to me.
I trot together with my shadow under the full moon.
My strength is exhausted and my legs staggered.
Capacious plain stretches out without bound.
I alone trot under the vault of heaven.
I as hungry wolf, feel a real sense of struggle
and its victory and defeat to my marrow.

I was born on earth as wolf
and my behaviour disgusted all decent folk.
I stare on the snow of winter night under a pale moon,
and howl because of my ravenous hunger and awe mountains.
I as grey wolf of steppe live on my ability
is a similar to a poet who pines for freedom
I cruelly bit off my trapped shank
because of my savage ferocity,
the fragment of my leg is left in a gully,
and a pang I experience.
I bleed my blood on the white snow
and run away with my three legs.
Merciless people incessantly ride on a car
and follow me up against chilly wind.
At the last moment I turn on him
In the last minute god had mercy on me
They fell over a gully bank
I am a grey wolf of the steppe
and have lost my one leg
in order to make a living
against a thorny life
I am a beast of the spacious steppe
and am called as savage.
It sounds odd
But the human beings are nonchalant
And more brutal and merciless than me.
Hellish treatment of man
gives me the heebie – jeebies
This ill treatment is understood
by only a born poet
Only Buddha can favour
Those ‘wrong doers’ without wrong
The ability to die like a hero
if not to live nicely
is given to the wolf and the poet
I am a grey wolf
and think as clever as possible
I can defend and detest myself
As the poet alone
Nobody pities me
I wish to die soon
I am a grey wolf
and experience my natural fate.
I am a grey wolf and hellish
and vie with my risk of life and storm
by echoing rolling hills with my howl

Verbal translation is done by
Nymjavyn Dorjgotov

Салхиар ганхах цагаан өвсөнд ч амь нас минь буй ...

Ìîíãîëûí íýðò ÿðóó íàéðàã÷ О÷èðáàòûí Дашбалбар

***

Салхиар ганхах цагаан өвсөнд ч амь нас минь буй
Сайхан эх орон минь…
Сэтгэлээ ариусгаж, махан бодио өвс ногооны чинь ширхэг бүхэнд өгье!
Санаагаараа жаргаж, гол усны ариун тунгалагт уусъя!
Мөнх наст тэнгэр чинь намайг ширтэнэ, эх орон минь!
Цал буурал үүлсээр чинь би нулимсаа арчина.
Монгол нар алтлаг өнгөөр нүд гялбуулж
Миний Гангабаатар хүү шиг инээнэ.

Нар туссан шаргалхан уулсын чинь хормойд эрхэлье, эх орон минь
Нас буянаа хайрла, уулñ минь…
Яруу эгшиг зүрхэнд шингээж үдшийн агаарт болжмор жиргэнэ.
Янжинлхамтай ханьсаж сэтгэлийн дотор алтан ятга эгшиглэнэ.

Хот айлын яндангаар суунаглах утаа
Холын уулсын бэлд цэнхэр хөшиг татаж,
Хонь ямаа майлалдан, үхэр мөөрөхөд тунгалаг агаар цалгина.
Үнэхээр сэргэлэн багачуудын цовоо дуун голын урсгалыг хөгжөөж
Үл мэдэгхэн сэвэлзэх сэвшээнд нарсны орой сортолзоно.
Өвс ногооны үнэртэй миний салхин сэтгэл
Үдшийн торгомсон агаарт ууснам … үлгэрийг би мэднэ!

O.DASHBALBAR


***
Like a beautiful swan stretching its neck and folding its wings
A dozing girl falls asleep, resting her head on her arms
Evening dusk settles in the fading glimmer
Filling the space around it with its magic, soft and flowing waves

Crafting a piece of extraordinary beauty
Is the Universe, displaying its twinkling golden flash before my eyes?
I gaze, afraid of the slightest move, forcing down the lightest breath of mine
How splendid her golden and silky hair?

For this flash of time, did I leave behind thousand years in my dreams?
Or did I turn into a marble stone with no heart beating with life?
As if in a Heavenly Voyage to a distant world beyond compare
Everything around me looks so new and so magnificent.

Translated by from Mongolian into English by
TSOG Shagdarsuren.